Fabriekskinderen is in 1863 door J.J. (Jacob Jan) Cremer (1827-1880) geschreven als literair pleidooi voor de afschaffing van kinderarbeid. Kinderarbeid, ook van zeer jonge kinderen, was in die tijd heel gebruikelijk. Cremer schreef de novelle op verzoek van ingenieur van het stoomwezen A. de Vries Robbé die door de regering aangesteld was om te rapporteren over kinderarbeid. Hij schakelde de schrijver in omdat de wetgeving hem te langzaam ging. Hij hoopte dat een verslag van de populaire Cremer zou helpen om snel tot een verbod te komen. Cremer was indertijd een van de meest succesvolle schrijvers en voordrachtkunstenaars. Hij was een van de eerste Nederlandse schrijvers die kon leven van zijn werken en voordrachten. De Vries Robbé nam Cremer mee naar een Leidse textielfabriek, waarna de geschokte Cremer de novelle binnen zes weken schreef. Hij droeg hem op 11 maart 1863 in de Den Haag voor het eerst voor en reisde er daarna het hele land mee door. De regering bleef echter bijzonder laks met wetgeving. Pas in 1874 werd een wet aangenomen die door het Kamerlid Samuel van Houten was ingediend. Het Kinderwetje Van Houten verbood arbeid van kinderen onder de twaalf jaar. Kinderarbeid is pas helemaal verdwenen na de invoering van de leerplichtwet in 1901. Na zijn overlijden is Cremers werk langzaam maar zeker in de vergetelheid geraakt. Tegenwoordig dankt Cremer slechts nog enigszins historische bekendheid aan zijn inzet in de strijd tegen de kinderarbeid.

Een zwerver verdwaald is het vervolg op Een zwerver verliefd en is al even meesterlijk geschreven. De melancholieke eenling Tamalone reist naar Venetië en komt aldaar met velerlei figuren in contact. Arthur van Schendel (1874-1946) was een van de belangrijkste prozaïsten van de eerste helft van de twintigste eeuw. In 1938 werd hij officieel voorgedragen voor de Nobelprijs voor Literatuur. Hem werd voor zijn proza postuum de eerste P.C. Hooftprijs (1947) toegekend. De bekendste romans van Van Schendel zijn Een zwerver verliefd, Het fregatschip Johanna Maria, De waterman, Een Hollands drama en De wereld een dansfeest.

De ontroerende historische roman De waterman die zich afspeelt in eerste helft van de 19de-eeuw gaat over de eigengereide en eenzelvige dijkenbouwer en buurtschipper Maarten Rossaart die al vanaf zijn jeugd wordt aangetrokken door de rivier en een bijzondere band ontwikkeld met het water.

De wereld is een dansfeest en wie niet danst een domoor.De wereld een dansfeest van Arthur van Schendel (1874-1946) is een verrukkelijke roman. Bijzonder aan de roman is het meervoudig vertelperspectief. In negentien hoofdstukken vertellen evenzoveel personages vanuit hun perspectief een deel van het verhaal over het leven en de liefde van twee dansers.

De in 1782 verschenen roman in brieven 'Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart' geschreven door Betje Wolff en Aagje Deken is de eerste moderne Nederlandse roman. Het is ook de meest leesbare en lezenswaardige roman in de Nederlandse literatuur uit die tijd. De roman gaat over de mooie en levenslustige negentienjarige wees Sara Burgerhart, die wegloopt uit het huis van haar strenggelovige tante Hofland en haar toevlucht zoekt in het pension van de weduwe Spilgoed, waar nog enkele andere jongedames wonen. Daar geniet Sara van haar nieuw verworven vrijheid en haar zorgeloze leven. In het uitgaansleven ontmoet zij diverse jongemannen, die zich allen als huwelijkskandidaat opwerpen. Uitgave van Astoria Uitgeverij ISBN 9789491618550

'Zie daar eenige kleine gedigten, ten behoeve van kinderen opgesteld. De maker weet zeer wel, dat hij, als digter, daar door zeer weinig roem behalen kan, maar dat was ook zijn oogmerk niet. Hij bedoelde slegts eenige nuttige waarheden zo in rijm voortedragen, dat dezelven de kinderlijke vatbaarheid niet te boven gingen; en hij heeft ze zo klein gemaakt, op dat zij des te gemakkelijker, door enkel leezen, zouden kunnen in het geheugen geprent worden, zonder dat het nodig was, datze van buiten geleerd werden; iets waar de maker zeer tegen is, en dat daarenboven, enkel door herhaald lezen, geschieden kan.'Met bovenstaande woorden introduceerde Hieronymus van Alphen (1746-1803) de eerste van drie gedichtenbundels met 'Kleine gedigten voor kinderen' die hij publiceerde tussen 1778 en 1782. De gedichtjes waren meteen een enorm succes. Voor het eerst werden er in het Nederlands teksten geschreven speciaal voor kinderen vanuit hun eigen belevingswereld. De stijl van de gedichten is vlot en toegankelijk.

Ik en mijn speelman van Aart van der Leeuw (1876-1931) wordt gezien als een klassieker van de Nederlandse 20ste-eeuwse letterkunde. Deze nogal sprookjesachtige schelmenroman met de ondertitel 'Een luchthartige geschiedenis' is een typisch product van de neoromantische literatuur. Het boeiende met prachtige poëtisch volzinnen geschreven verhaal gaat over de jonge en wat lichtzinnige Franse edelman Claude de Lingendres die een gearrangeerd huwelijk ontvlucht en met de speelman Valentijn de wereld intrekt. Het wordt een avontuurlijke tocht waarin droom en werkelijkheid vaak dicht bij elkaar liggen.

Multatuli (Latijn voor 'ik heb veel (leed) gedragen') is het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker (1820-1887). Hij is een van de grootste schrijvers in de Nederlandse letteren wiens werk dankzij de frisse stijl het werk van zijn tijdgenoten met gemak overschaduwt. Max Havelaar (1860) is een gedeeltelijk autobiografische roman over de mislukte poging van een ambtenaar in het voormalig Nederlands-Indië om iets te doen aan de uitwassen van het kolonialisme, zoals machtsmisbruik en corruptie. Multatuli schreef het boek als aanklacht tegen deze wantoestanden in de vergeefse hoop dat het zou leiden tot verbetering van de situatie. De invloed van de roman op het kolonialisme was echter vrijwel nihil, maar die op de Nederlandse literatuur daarentegen was immens. Max Havelaar is een stilistisch en compositorisch hoogstandje en een fenomeen in de Nederlandse literatuur.

'Dagboek van een gek' wordt beschouwd als een van de beste verhalen van Nikolaj Vasiljevitsj Gogol (1809-1852) en is een van de klassieke verhalen uit de Russische literatuur. Gogol schreef het in de herfst van 1834 en het werd voor het eerst gepubliceerd in 1835. De satirische novelle is het relaas van de kleine ambtenaar Aksenti Ivanovitsj Poprisjtsjin die onder de nadelige invloed van de ambtelijke bureaucratische bekrompenheid en hiërarchie langzamerhand steeds meer zijn grip op de werkelijkheid verliest.

Na de femme fatale Fokel en de feministische Hilda van Suylenburg is de hoofdpersoon van het derde deel van de reeks Rondom Couperus de femme fragile Ellie van Taats, alias 'Vlindertje'. Henri Borels in 1901 verschenen gelijknamige roman is een over the top versie van Eline Vere. Couperus bewonderde het werk van zijn vriend enorm en ondanks de doorgaans negatieve kritieken waren Borels romans zeer populair. Evenals Couperus' werk zit Vlindertje boordevol decadente fin-de-siècle-weelde en geeft het een prachtig inkijkje in de nog altijd fascinerende Haagse wereld van rond 1900. Vlindertje is het derde deel in de reeks Rondom Couperus, waarin door Couperus bewonderde, beïnvloede of anderszins verwante literaire teksten van rond 1900 zullen worden uitgegeven. De reeks wordt verzorgd door fin-de-siècle-kenner Sander Bink van rond1900.nl.

'Het leven verwezenlijkt onze droombeelden niet, maar vernietigt ze.' Fanny is een in het huwelijk teleurgestelde erfelijk belaste zenuwzieke jonge vrouw die verlangt naar iets groots. Door haar zenuwcrisissen faalt zij echter ook als huisvrouw en moeder. Haar onmacht om de werkelijkheid te verzoenen met haar droombeeld en haar schuldgevoelens drijven haar tot waanzin. Marcellus Emants (1848-1923) is een van de weinige voorbeelden van het naturalisme in de Ne-derlandse literatuur en wordt gezien als voorloper van de Tachtigers. Hij deelt de visie op de autonomie van de kunst van de Tachtigers maar blijft buiten deze stroming omdat hij zich niet aangetrokken voelt tot hun uitbundige taalgebruik. Dit laatste draagt ertoe bij dat Emants' werk ook nu nog goed leesbaar is, in tegenstelling tot dat van veel van zijn tijdgenoten.

'Het wassende water' is zonder meer de bekendste roman van Herman de Man (1898-1946). Deze nog steeds toegankelijke oer-Hollandse klassieker gaat over het leven vol plichtsbesef en zelfopoffering van de boerenzoon Gieljan Beijen in de Lopikerwaard aan het eind van de 19e eeuw.